آشنایی با پایگاه جامع تاریخ نور

در روزگاری که مرز میان علوم انسانی و فناوری‌های نوین از میان برداشته شده است، آشنایی با ابزارهای دیجیتال پژوهش دینی ضرورتی انکارناپذیر است. هر پژوهشگر تاریخ اسلام امروز بیش از هر زمان دیگر به بستری نیاز دارد که بتواند حجم عظیمی از متون تاریخی، منابع روایی و داده‌های زمانی و مکانی را به شکلی دقیق و ساختارمند در اختیار گیرد. دوره‌ی «آشنایی با پایگاه جامع تاریخ نور» با هدف پاسخ به همین نیاز طراحی شده است تا پژوهشگران، طلاب، دانشجویان و علاقه‌مندان بتوانند با جدیدترین ابزار دیجیتال در حوزه‌ی مطالعات تاریخی اسلام آشنا شوند و نحوه‌ی استخراج و تحلیل داده‌ها از منابع کلاسیک را بیاموزند.
در این دوره، که توسط مؤسسه نور (مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی) تدوین و ارائه شده است، شرکت‌کنندگان با ساختار و قابلیت‌های پایگاه جامع تاریخ نور آشنا می‌شوند؛ سامانه‌ای که حاصل سال‌ها تلاش پژوهشگران برای گردآوری، طبقه‌بندی و هوشمندسازی منابع تاریخ اسلام است. مدرس دوره ابتدا زمینه‌ی پیدایش این پایگاه و مسیر گذار از نرم‌افزارهای سنتی مرکز نور مانند نور، سیره معصومان و تاریخ ایران اسلامی به نسخه‌های برخط را تشریح می‌کند و سپس با رویکردی پژوهش‌محور، ابزارهای تحلیلی پایگاه را معرفی می‌نماید. این پایگاه، با دارا بودن بیش از ۷۲ هزار رویداد تاریخی از ۱۵۳ منبع معتبر اسلامی، گامی بنیادین در جهت تاریخ‌نگاری دیجیتال و داده‌کاوی تاریخی به شمار می‌رود. شرکت‌کنندگان در این دوره نه‌تنها با شیوه‌ی کار با این پایگاه آشنا می‌شوند، بلکه با مفهوم فراداده‌های تاریخی (Historical Metadata) و نقش آن در تحلیل‌های تطبیقی و موضوعی تاریخ اسلام نیز آگاهی پیدا می‌کنند.

اهداف کاربردی

دوره‌ی «آشنایی با پایگاه جامع تاریخ نور» با رویکردی کاملاً عملی طراحی شده است تا نیازهای پژوهشی متخصصان تاریخ، مطالعات اسلامی و علوم داده را برآورده کند. در این دوره، فراگیران می‌آموزند چگونه از امکانات پیشرفته‌ی پایگاه برای تحلیل آماری، استخراج فراداده، مقایسه رویدادها و جستجوی هوشمند در متون تاریخی بهره‌برداری کنند. بسیاری از پژوهشگران در مواجهه با منابع تاریخ اسلام با مشکل پراکندگی داده‌ها، دشواری دسترسی به منابع اصلی و نبود ابزار مقایسه‌ای روبه‌رو هستند؛ این دوره دقیقاً برای پاسخ به چنین چالش‌هایی تدوین شده است. مخاطب می‌آموزد چگونه می‌تواند از طریق ابزارهای فیلتر و عملگر (فست‌ها) وقایع تاریخی را بر اساس دوره‌ی زمانی، نوع رویداد، منبع و شخصیت‌ها محدود و تحلیل کند. همچنین درک عمیقی از مفهوم داده‌کاوی تاریخی و نحوه‌ی تولید اطلاعات ثانویه از دل منابع اولیه به دست می‌آورد. هدف نهایی این دوره آن است که پژوهشگر پس از پایان آن، قادر باشد با بهره‌گیری از زیرساخت دیجیتال مؤسسه نور، به تحلیل‌های علمی، مقایسه‌ای و زمان‌مند در تاریخ اسلام بپردازد و از تکرار پژوهش‌های توصیفی و غیرتحلیلی پرهیز کند.

مخاطبان دوره

پژوهشگران و استادان حوزه‌ی تاریخ اسلام و تمدن اسلامی
طلاب و دانشجویان رشته‌های علوم قرآن و حدیث، تاریخ اسلام و مطالعات اسلامی
علاقه‌مندان به فناوری‌های پژوهش دینی و سامانه‌های داده‌محور
کارشناسان حوزه‌ی اطلاع‌رسانی و اسناد دیجیتال
تولیدکنندگان نرم‌افزارها و پایگاه‌های پژوهشی علوم انسانی
افرادی که در مراکز مطالعات اسلامی به تحلیل وقایع و منابع تاریخی می‌پردازند
پژوهشگران میان‌رشته‌ای در حوزه‌ی تاریخ‌نگاری دیجیتال و داده‌کاوی متون دینی

دستاوردهای یادگیری دوره

پس از گذراندن دوره‌ی «آشنایی با پایگاه جامع تاریخ نور»، فراگیران درک جامعی از ساختار، محتوا و کارکردهای پایگاه به دست خواهند آورد و خواهند توانست از آن به‌عنوان ابزاری برای تحلیل داده‌های تاریخی استفاده کنند. شرکت‌کننده یاد می‌گیرد چگونه از میان ده‌ها هزار رویداد تاریخی، با بهره‌گیری از فیلترهای هوشمند، اطلاعات مورد نظر خود را استخراج نماید و با مفاهیمی چون فراداده، کلیدواژه، گاه‌شمار (Timeline) و نمایه‌سازی وقایع به‌صورت عملی کار کند. همچنین قادر خواهد بود داده‌های تاریخی را به شکل تطبیقی میان دوره‌ها، مناطق یا شخصیت‌ها مقایسه کند؛ برای نمونه، بررسی تطبیقی وقایع نظامی دوران پیامبر(ص) با دوران خلفا، یا تحلیل آماری وقایع مذهبی در دوره‌های مختلف. این مهارت‌ها شرکت‌کننده را در جایگاه یک پژوهشگر داده‌محور تاریخ اسلام قرار می‌دهد که می‌تواند از داده‌های خام به نتایج علمی و قابل استناد برسد.

چه چیزی می‌آموزید؟

آشنایی با ساختار کلی پایگاه جامع تاریخ نور و نحوه‌ی سازمان‌دهی داده‌ها
فراگیری مفهوم و کاربرد فراداده‌های تاریخی (Metadata)
استفاده از ابزارهای جستجو و فیلتر هوشمند برای بازیابی رویدادهای خاص
روش‌های تحلیل مقایسه‌ای و آماری رویدادها در بازه‌های زمانی گوناگون
نحوه‌ی استخراج اطلاعات از منابع کلاسیک مانند تاریخ طبری، الکامل، ظاهره و...
آشنایی با صفحات کلیدی پایگاه: گاه‌شمار، نام‌ها و مفاهیم، کتابنامه
یادگیری چگونگی اتصال داده‌ها به پایگاه‌های نورلایب، نورمگز و ویکی‌نور
آشنایی با روند توسعه و فازهای بعدی پروژه‌ی پایگاه جامع تاریخ
بررسی نمونه‌های عملی مانند تحلیل معجزات پیامبر(ص)، وفات‌ها در ماه‌های قمری، و رویداد شهادت حضرت زهرا(س)

وجه تمایز دوره

دوره‌ی «آشنایی با پایگاه جامع تاریخ نور» به‌واسطه‌ی چند ویژگی کلیدی از دیگر دوره‌های مشابه متمایز است. نخست آنکه، این دوره مبتنی بر محتوای واقعی پایگاه جامع تاریخ است و مدرس به‌جای تکیه بر مباحث نظری، از محیط زنده‌ی پایگاه برای نمایش و آموزش استفاده می‌کند. ساختار آموزشی بر پایه‌ی مطالعه موردی و تحلیل کاربردی بنا شده است؛ یعنی هر مفهوم بلافاصله با یک مثال عینی از داخل پایگاه همراه می‌شود. برای نمونه، فراگیر می‌بیند که چگونه با انتخاب یک بازه‌ی زمانی خاص، می‌تواند تمام وقایع مرتبط با یک شخصیت یا مکان را استخراج کند و در قالب آماری یا تحلیلی مشاهده نماید. دومین وجه تمایز، رویکرد میان‌رشته‌ای دوره است؛ بدین معنا که مباحث تاریخی با مفاهیم فناوری اطلاعات، داده‌کاوی، و علم اطلاعات ترکیب شده‌اند. شرکت‌کننده می‌آموزد که تاریخ اسلام تنها مجموعه‌ای از وقایع نیست، بلکه شبکه‌ای از داده‌های قابل تحلیل است که با ابزار دیجیتال می‌توان از آن به شناختی تازه رسید.
از سوی دیگر، این دوره در بستر رسمی مؤسسه نور برگزار می‌شود؛ نهادی که سال‌ها در زمینه‌ی تولید نرم‌افزارهای اسلامی، بانک‌های اطلاعاتی و پایگاه‌های پژوهشی فعالیت دارد و نام آن تضمین‌کننده‌ی دقت و اعتبار علمی محتواست. در طراحی این دوره، از منابع اصلی پایگاه بهره گرفته شده است؛ از جمله بیش از ۱۵۳ منبع تاریخی و ۷۲ هزار رویداد ثبت‌شده که توسط پژوهشگران استخراج و طبقه‌بندی شده‌اند. ساختار جلسات به‌صورت تعاملی است: ابتدا مدرس چارچوب مفهومی را توضیح می‌دهد، سپس در محیط واقعی پایگاه عملیات جستجو، فیلتر و تحلیل را گام‌به‌گام انجام می‌دهد. این تعامل میان آموزش نظری و نمایش عملی، تجربه‌ای آموزشی خلق می‌کند که هم دانش تاریخی را تقویت می‌کند و هم مهارت کار با ابزار دیجیتال را می‌پروراند.
نکته‌ی دیگر در تمایز این دوره، توجه به فازهای توسعه و آینده‌نگری پایگاه است. در پایان دوره، شرکت‌کنندگان با چشم‌اندازهای گسترش پروژه آشنا می‌شوند: افزودن اعلام تاریخی، اماکن و اصطلاحات علمی، و پیوند گسترده‌تر با پایگاه‌های حدیثی و قرآنی نور. به این ترتیب، شرکت‌کننده درک می‌کند که پایگاه جامع تاریخ صرفاً یک ابزار نیست، بلکه بخشی از اکوسیستم بزرگ پژوهش اسلامی دیجیتال در مؤسسه نور است.
در نهایت، رویکرد این دوره مبتنی بر تبدیل کاربر به پژوهشگر فعال است. هدف، صرفاً آشنایی با سامانه نیست، بلکه توانمندسازی مخاطب برای استفاده‌ی خلاقانه از آن است؛ تا پژوهشگر بتواند داده‌ها را تحلیل کند، پرسش‌های تاریخی تازه طرح نماید، و یافته‌های خود را با استناد به منابع دقیق و فراداده‌های معتبر عرضه کند. به همین سبب، «آشنایی با پایگاه جامع تاریخ نور» نه‌تنها یک دوره‌ی آموزشی، بلکه دروازه‌ای به سوی تاریخ‌نگاری هوشمند اسلامی است؛ مسیری که پژوهش دینی را از سطح مطالعه‌ی متون به مرحله‌ی تحلیل داده‌های تاریخی با فناوری‌های نوین ارتقا می‌دهد.